اختلالات عملکرد اجرایی (Executive Function Deficits) یکی از چالشهای شایع در کودکان و بزرگسالانی است که با مشکلات شناختی، رفتاری یا یادگیری مواجه هستند. عملکرد اجرایی مجموعهای از مهارتهای شناختی سطح بالا مانند برنامهریزی، سازماندهی، حافظه کاری، کنترل تکانه، و انعطافپذیری شناختی است. هرگونه نقص در این عملکردها میتواند زندگی روزمره فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.
در این میان، گفتاردرمانی به عنوان یکی از مؤثرترین رویکردهای تخصصی میتواند در ارزیابی و درمان این اختلالات نقش مهمی ایفا کند. در این مقاله، به بررسی نقش گفتاردرمانی در شناسایی و بهبود مشکلات عملکرد اجرایی پرداختهایم.
عملکرد اجرایی چیست و چرا اهمیت دارد؟
عملکرد اجرایی به مجموعهای از مهارتهای ذهنی گفته میشود که فرد را در انجام فعالیتهای هدفمند، حل مسئله، تنظیم احساسات، و کنترل رفتار یاری میدهد. این مهارتها در مغز توسط بخش پیشپیشانی (Prefrontal Cortex) کنترل میشوند و در زندگی تحصیلی، اجتماعی و روزمره فرد نقش کلیدی دارند.
نقص در عملکرد اجرایی میتواند در شرایط زیر دیده شود:
– اختلال نقص توجه/بیشفعالی (ADHD)
– اختلال طیف اوتیسم (ASD)
– آسیبهای مغزی (TBI)
– اختلالات یادگیری (LD)
– اختلالات زبانی
علائم اختلال عملکرد اجرایی در کودکان و بزرگسالان
برخی از رایجترین علائم اختلال عملکرد اجرایی عبارتاند از:
– دشواری در شروع یا پایان دادن به وظایف
– ضعف در حافظه کاری (مانند فراموش کردن دستورالعملها)
– مشکلات در کنترل احساسات یا تکانهها
– ناتوانی در برنامهریزی و اولویتبندی
– دشواری در انجام چند وظیفه همزمان
– عدم انعطاف در تغییر بین وظایف یا استراتژیها
نقش گفتاردرمانگر در ارزیابی اختلالات عملکرد اجرایی
یکی از وظایف اصلی گفتاردرمانگر، ارزیابی تواناییهای شناختی-زبانی است که شامل بررسی عملکردهای اجرایی نیز میشود. گفتاردرمانگر با استفاده از ابزارهای تخصصی، تستها و مشاهدات رفتاری، تواناییهای زیر را بررسی میکند:
– حافظه کاری کلامی و دیداری
– درک زبانی در سطوح پیچیدهتر
– توانایی سازماندهی افکار و بیان منطقی
– توانایی در پیروی از دستورالعملهای چند مرحلهای
– توانایی در حل مسئله و تفکر انتقادی
گفتاردرمانی چگونه به درمان اختلال عملکرد اجرایی کمک میکند؟
۱. آموزش استراتژیهای زبان شناختی (Cognitive-Linguistic Strategies)
گفتاردرمانگران به افراد کمک میکنند تا از زبان برای ساختاردهی به افکار و اعمال خود استفاده کنند. به عنوان مثال:
– یادگیری استفاده از گفتار درونی (Self-Talk)
– توسعه مهارتهای توصیف مرحله به مرحله یک کار
– استفاده از جملات راهبردی مانند «اول … بعد …» یا «اگر …، پس …»
۲. تقویت حافظه کاری و سازماندهی اطلاعات
تمرینات گفتاردرمانی میتواند به تقویت حافظه کاری کلامی کمک کند. این تمرینات شامل:
– تکرار جملات پیچیده
– خلاصهسازی مطالب شنیداری
– دستهبندی اطلاعات شنیده شده در قالبهای معنایی
۳. آموزش مهارتهای برنامهریزی و حل مسئله
گفتاردرمانگر از فعالیتهای هدفمند برای افزایش توانایی برنامهریزی و حل مسئله استفاده میکند؛ مانند:
– داستانپردازی ساختارمند (Story Retelling)
– شبیهسازی موقعیتهای واقعی (مثل آماده شدن برای مدرسه)
– فعالیتهای بازیمحور با هدف تقویت تفکر انتقادی
۴. استفاده از وسایل کمکی و تکنولوژی
گفتاردرمانگران ممکن است از ابزارهای بصری، جدولهای زمانبندی، چکلیستها یا اپلیکیشنهای مخصوص برای کمک به سازماندهی ذهنی و بهبود عملکرد اجرایی استفاده کنند.
نقش خانواده و محیط در درمان
درمان اختلال عملکرد اجرایی تنها محدود به جلسات کلینیکی نیست. خانواده، معلمان و محیط آموزشی نقش مهمی در تقویت مهارتهای اجرایی دارند. گفتاردرمانگران معمولاً با والدین و مربیان همکاری میکنند تا:
– راهکارهای عملی در خانه و مدرسه ارائه دهند
– فعالیتهای حمایتی برای پیگیری درمان در منزل طراحی کنند
– روشهای تقویت انگیزش و خودتنظیمی را آموزش دهند
چه کسانی از گفتاردرمانی برای اختلالات عملکرد اجرایی سود میبرند؟
افرادی که با موارد زیر درگیر هستند، میتوانند از مداخلات گفتاردرمانی بهرهمند شوند:
– کودکان با تأخیر در رشد زبان
– دانشآموزان با ناتوانیهای یادگیری
– افراد مبتلا به ADHD یا ASD
– بزرگسالانی که دچار آسیب مغزی شدهاند (مانند سکته یا ضربه مغزی)
جمعبندی: چرا گفتاردرمانی برای عملکرد اجرایی حیاتی است؟
گفتاردرمانی با تمرکز بر پیوند زبان، تفکر و عملکردهای شناختی، نقش محوری در بهبود اختلالات عملکرد اجرایی دارد. این درمان با ارائه ابزارها، استراتژیها و آموزشهای عملی، فرد را برای مدیریت بهتر رفتار، تفکر و تصمیمگیری توانمند میسازد. اگر شما یا فرزندتان با مشکلاتی مانند فراموشی مکرر، بینظمی یا دشواری در انجام وظایف مواجه هستید، مشاوره با یک گفتاردرمانگر میتواند نقطه شروعی مؤثر برای بهبود باشد.
کلینیک توانبخشی رُست
کاردرمانی و گفتار درمانی بصورت حضوری در شهر شیراز – آنلاین
با همکاران ما تماس بگیرید: